dr n. roln. Anna Skorczyk-Werner

Bezocze i małoocze to wady rozwojowe gałki ocznej. Bezocze (anoftalmia) oznacza brak gałki ocznej w oczodole, a małoocze (mikroftalmia) – obecność zbyt małej gałki ocznej. Małoocze stwierdza się w przypadku, gdy długość gałki ocznej u noworodka wynosi poniżej 14 mm, a u osoby dorosłej poniżej 20 mm. Częstość występowania bezocza i małoocza szacuje się na ok. 1-3 na 10 000 żywych urodzeń.

Bezocze i małoocze odpowiadają za ok. 3-12% poważnych zaburzeń widzenia u dzieci. Małoocze proste, czyli zmniejszenie gałki ocznej, bez innych zaburzeń rozwojowych oka występuje stosunkowo rzadko. Zdecydowanie częściej obserwuje się małoocze złożone, kiedy oprócz zmniejszonych rozmiarów gałek ocznych współistnieją inne wady rozwojowe oka. Małoocze lub bezocze mogą występować jednostronnie, choć najczęściej są to wady obustronne. Anoftalmia i mikroftalmia występują jako wady izolowane lub składowe różnych zespołów. Zespoły wad obejmujące małoocze i bezocze mogą być dziedziczone w sposób autosomalny dominujący, autosomalny recesywny i sprzężony z płcią, ale mogą też występować sporadycznie.

Bezocze i małoocze diagnozowane są prenatalnie prawie wyłącznie w sytuacji, gdy występują łącznie z innymi wadami. Ocena fenotypu dziecka pod kątem innych wad wrodzonych, ocena słuchu i przeprowadzenie szczegółowego wywiadu rodzinnego dotyczącego wad rozwojowych, przede wszystkim wad oczu w rodzinie, są pomocne w określeniu podłoża bezocza i małoocza.

Bezocze i małoocze mogą być spowodowane przez działanie czynników środowiskowych lub uwarunkowane genetycznie.

Znaczenie czynników środowiskowych w patogenezie bezocza i małoocza

Przyczyną bezocza lub małoocza może być zakażenie ciężarnej np. wirusem różyczki, cytomegalii, czy toksoplamozą, lub ekspozycja na teratogeny. Znane są także pojedyncze doniesienia na temat związku palenia tytoniu przez ciężarne na wczesnym etapie ciąży, a występowaniem małoocza lub bezocza. W związku z tym, w wywiadzie rodzinnym istotne jest podanie informacji na temat ewentualnej ekspozycji matki na czynniki szkodliwe w trakcie ciąży.

Podłoże genetyczne oraz metody diagnostyki genetycznej bezocza i małoocza

Podłoże genetyczne bezocza i małoocza jest bardzo heterogenne. Przyczyną tych wad mogą być mutacje genów zaangażowanych w rozwój embrionalny oka, a także rearanżacje chromosomowe, takie jak np. delecje i duplikacje, zwłaszcza w przypadku gdy bezocze lub małoocze występuje łącznie z innymi wadami rozwojowymi.

Diagnostyka podłoża molekularnego bezocza i małoocza polega głównie na poszukiwaniu mutacji znanych genów zaangażowanych w proces rozwoju embrionalnego oka. Dostępne są panele NGS (NGS – ang. Next Generation Sequencing – sekwencjonowania nowej generacji) obejmujące najczęściej ok. 30 genów, powiązanych z rozwojem embrionalnym oka. Stosuje się również sekwencjonowanie całego eksomu (ang. WES – Whole Exome Sequencing), poddając wówczas analizie geny związane z rozwojem embrionalnym oka. Dzięki ogromnemu postępowi, jaki dokonał się w ostatnich latach w dziedzinie sekwencjonowania nowej generacji, poznawane są nowe geny niepowiązane wcześniej z patogenezą bezocza i małoocza. Przyczynia się to do poszerzenia wiedzy na temat podłoża molekularnego tych wad, dzięki czemu wzrasta szansa identyfikacji defektów genów będących ich przyczyną. U części pacjentów przyczyną bezocza lub małoocza są rearanżacje genomowe obejmujące jeden lub więcej genów. Stąd też w diagnostyce podłoża molekularnego tych wad stosuje się również porównawczą hybrydyzację genomową do mikromacierzy (ang. aCGH – comparative genomic hybrydization to arrays). Mimo zaawansowanych metod diagnostyki, szacuje się, że u około 50% pacjentów z bezoczem i małooczem nie udaje się zidentyfikować podłoża genetycznego wady.

Nie ma skutecznego leczenia bezocza i małoocza, można jednak poprawić komfort życia i wygląd pacjentów. W przypadku małoocza okulista może zalecić operacyjną korekcję oczodołu, zastosowanie epiprotezy oka, bądź korekcję wzroku soczewkami kontaktowymi. U dzieci z małooczem niezwykle istotne jest, aby leczenie za pomocą implantów, a potem protezy gałki ocznej wdrożone było odpowiednio wcześnie, tak, aby umożliwić właściwy rozwój kości twarzoczaszki i tkanek miękkich oczodołu. Zarówno bezocze i małoocze wymagają zatem uwagi od początku życia dziecka.

Literatura

1. Källén B, Tornqvist K. The epidemiology of anophthalmia and microphthalmia in Sweden. Eur J Epidemiol. 2005;20(4):345-50. doi: 10.1007/s10654-004-6880-1. PMID: 15971507.

2. Llorente-González S, Peralta-Calvo J, Abelairas-Gómez JM. Congenital anophthalmia and microphthalmia: epidemiology and orbitofacial rehabilitation. Clin Ophthalmol. 2011;5:1759-65. doi: 10.2147/OPTH.S27189. PMID: 22267908; PMCID: PMC3258083.

3. Plaisancié J, Ceroni F, Holt R, Zazo Seco C, Calvas P, Chassaing N, Ragge NK. Genetics of anophthalmia and microphthalmia. Part 1: Non-syndromic anophthalmia/microphthalmia. Hum Genet. 2019 Sep;138(8-9):799-830. doi: 10.1007/s00439-019-01977-y. PMID: 30762128.

4. Verma AS, Fitzpatrick DR. Anophthalmia and microphthalmia. Orphanet J Rare Dis. 2007 Nov 26;2:47. doi: 10.1186/1750-1172-2-47. PMID: 18039390; PMCID: PMC2246098.